Buğday Kavrukluğu Hastalığı Nedir?
Buğday kavrukluk hastalığı, son on yılların en korkunç ve bulaşık tarlalarda ortadan kaldırması mümkün olmayan buğday hastalıklarından biri olup buğday başak yanıklığı ile karıştırılmamalıdır.
Bulaşık tohumlar, tarladaki hasat kalıntıları ve havada uzun mesafeler kat edebilen sporlar yoluyla yayılarak, tropikal bölgelerdeki buğday üretimleri için büyük tehdit oluşturmaktadırlar.
Buğday kavrukluğu, Güney Amerika ve Güney Asya'daki tropikal bölgelerde gıda güvenliğini tehdit eden hızlı yayılan ve yıkıcı bir mantar hastalığıdır. Buğday başağına doğrudan etki eden buğday kavrukluğu, ilk belirtileri görülmesine müteakip bir haftadan daha kısa sürede buğdayı etkileyip deforme ederek, çiftçilere mücadeleye geçme zamanı bırakmaz.
Magnaporthe oryzae patotip triticum (MoT) mantarının neden olduğu bu hastalık, bulaşık tohumlar yoluyla yayılabilir ve mahsul kalıntılarının yanı sıra havada uzun mesafeler kat edebilen sporlar üzerinde hayatta kalabilir.
Bu mantar pirinç ve buğday dâhil olmak üzere birçok otsu tarla bitkisini etkileyebilir. Ancak bu patojenin türe özel izolatları genellikle sınırlı türleri enfekte eder. Yani, buğday izolatları tercihen buğday bitkilerini etkilerken, alternatif olarak birkaç tane daha tahıl ve çim türünü konukçu olarak kullanabilir.
Buğday Kavrukluğu Dünyada Hangi Bölgelerde Görülmektedir?
İlk olarak 1985 yılında Brezilya'da resmi olarak tanımlanan bu hastalık, 1990'ların başında Güney Amerika 3 milyon hektar buğday tarlasını etkilemiştir. Hastalık bölgedeki buğday ekim potansiyelini ciddi şekilde tehdit etmeye devam etmektedir.
2016 yılında buğday kavrukluğu Bangladeş'e yayılmış ve ciddi bir salgın yaşanmıştır. Sekiz bölgede yaklaşık 15.000 hektarlık araziyi etkileyen hastalık, ekili alanlarda verimi ortalama %51 oranında düşürmüştür.
Kavrukluk Buğday Mahsulünü Nasıl Etkiler?
Buğday kavrukluğu hastalığı, enfekte tohumlar, mahsul artıkları ve havada uzun mesafeler kat edebilen sporlar yoluyla yayılır.
Kavrukluk buğday üzerinde düzensiz olarak görülür, bitki üzerinde hızla gelişir ve bu gelişme döngüsü kontrol edilememektedir. Salgınların düzensizliği, hastalık gelişimi için kesin koşulların anlaşılmasını, tahmin edilmesini veya dirençli buğday hatlarının metodolojik olarak seçilmesini de zorlaştırmaktadır.
İlgili Ürünler
Hastalık için ısı ve nemin eş zamanlı olarak belirli oranlarda olması gerekir. Hastalık bu nedenle, bu koşullara sahip olan alanlarda sınırlıdır. Bununla birlikte mantarın mutasyona uğrayarak yeni koşullara uyum sağladığı da bilinmektedir.
Buğday Kavrukluğu Nasıl Önlenebilir?
Buğday kavrukluğu için yaygın olarak temin edilebilen dirençli çeşitler yoktur. Fungusitler pahallı olduğu gibi yalnızca kısmı bir savunma sağlamaktadır. Ayrıca, yanıklığın meydana geldiği bölgelerde kullanılması genellikle zordur ve bunların herhangi bir semptom ortaya çıkmadan çok önce uygulanmaları gerekmektedir. Bu sebeple fungusitler birçok çiftçi için yüksek maliyetli bir masraftır.
Magnaporthe oryzae mantarı fizyolojik ve genetik olarak karmaşıktır. Bu nedenle bilim adamları otuz yıldan fazla bir süre sonra bile, buğdayla nasıl etkileşime girdiğini veya buğdaydaki hangi genlerin dayanıklı direnç sağladığını tam olarak anlamış değillerdir.
Uluslararası Mısır ve Buğday İyileştirme Merkezi'nden (CIMMYT) araştırmacılar, buğday yanıklığı tehdidini azaltmak ve bölgedeki küçük ölçekli çiftçilerin dayanıklılığını artırmak için, çözümlere yönelik çalışma yolları konusunda ulusal araştırmacılar ve meteoroloji kurumlarıyla ortaklık kuruyor.
Amerika Birleşik Devletleri Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID) tarafından desteklenen Güney Asya için Tahıl Sistemleri Girişimi (CSISA) ve Dayanıklı Kalkınma için İklim Hizmetleri (CSRD) projeleri aracılığıyla, Uluslararası Mısır ve Buğday İyileştirme Merkezi (CIMMYT) ve ortakları, çiftçilerin buğday yanıklığı etkisini azaltabilmeleri için tarımsal yöntemler ve erken uyarı sistemleri geliştiriyor.
(Not: Wheat Blast olarak geçen hastalığın Türkçesi ile ilgili bir akademik çalışmaya rastlanmadığı için, Buğday Kavrukluk Hastalığı olarak editör tarafından Türkçe karşılığı üretilmiştir. Buğday Başak Yanıklığı olarak Türkçeleştirilen Wheat Head Blight hastalığındaki Blight kelimesi “ağarma, yanma” olarak kullanılabilecekken, “Blast” kelimesi patlama sonrası yayılma sonucu kavrulma olarak kullanılabilir.)
Kaynaklar
Çeviri: Hasan ÇELEN