Patlıcan Yetiştiriciliği

Bilimsel adı Solanum melongenal olan patlıcan Solanaceae familyasının, Solanum cinsindendir. Bir kültür bitkisi olan patlıcan ılık iklimlerde yıllık, tropik iklimlerde ise bir kaç yıllık ve ufak bir ağaç şeklinde büyür.

Patlıcanın anavatanı Hindistan, Çin olarak bilinse bile, Afrika’da da yabani türlerine rastlanmaktadır. Patlıcan Mısır üzerinden Kuzey Afrika’ya oradan Araplar tarafında İspanya’ya ve Türkler tarafından da Balkanlar üzerinden Avrupa’ya taşınmıştır.

Ülkemizde yetiştiriciliği açık ve örtü altı koşullarda yapılan patlıcan serin iklimlerde yıllık, tropik iklimlerde ağaççık şeklinde birkaç yıl yaşamaktadır.

Toplam 250 bin dekarlık üretimin %40 kadarı örtü altında (tünel sera) ve %60’ı açıkta yetiştiricilik şeklinde yapılır.

Dünyanın en büyük patlıcan üreticisi Çin’dir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) 2016 istatistiklerine göre dünya toplam patlıcan üretimi 51,3 Milyon ton olup bunun %60’dan fazlası Çin tarafından karşılanmaktadır. Hindistan, Mısır ve Türkiye diğer önemli patlıcan üretici ülkelerdir.

Ülkemizde patlıcan en fazla Akdeniz ve Ege bölgelerinin yanında Samsun’da yetiştirilmektedir.

Patlıcanın Bitkisel Yapısı

Patlıcanlarda şaşırtma yapılmadığı sürece kökler hakim bir kazık kök ve yanlarda dayan kökler gelişir. Kazık kökler uygun  şartlarda 130 cm toprak derinliğine kadar giderler.

Şaşırtılmış bitkide kazık kökte birkaç kök gelişir. Bu köklerden de yan kökler çıkar. Fakat ilerleyen devrelerde meydana gelen kökler kazık kök kadar gelişerek saçak köklü yapıyı alırlar.

Bu nedenle toprakta taban suyu seviyesinin yüksek olmaması ve toprakta tuzluluğun olmaması gerekir.

Yan kökler 80-100 cm derinliğe ve çevreye yayılabilir. Köklerin %70-80’nı 5-40 cm derinliğine iner. Köklerde çok sayıda dallanma meydana gelir ve dallar üzerinde emici kıllar bulunur.

Patlıcanın Çiçek Yapısı

Patlıcan ersellik çiçek yapısına sahiptir. Çiçekler yaprak koltuklarında meydana gelir. Bazı çeşitlerde 2-3 boğumda 1 çiçek, bazı çeşitlerde bir boğumda 2-4 çiçek tomurcuğu oluşur.

Erkek organlar 5-8 adet, sarı renkli ve bileşik durumdadır. Erkek organlar çiçek açmadan 12 saat önce olgunlaşır ve 2 gün sonra olgunluklarını yitirirler.

Dişi organlar çiçek açılmadan 2 gün önce döllenme olgunluğuna gelmekte ve çiçekler açıldıktan 4 sonra olgunluklarını yitirirler.

Kendine döllenme %60-80 oranındadır. Taç yaprakları 5 adet ( bazen 6-8), mor renkli, açık mavi ve mavi renklidir. Çanak yaprakları 5-8 adet, sarı renkli ve bileşik durumdadır.

Patlıcanın Gövde Yapısı

Gelişmiş bir bitkide gövde oldukça kuvvetlidir. Odunsu bir yapıya sahiptir. Bitki boyu ortalama 60-100 cm’dir. Gövde yuvarlaktır.4-5 boğumdan sonra dallanmaya başlar.

Patlıcanın Yaprak Yapısı

Yapraklar, dar ve küçükten başlayarak, ince uzun ve büyük genişe kadar değişik varyasyonlar gösterir. Bazı çeşitlerde yaprak parçalı olabilir. Yaprak kenarları genelde düzdür.

Yaprak rengi yeşilden başlayarak antosiyanın değişik ölçülerde hücre içinde birikmesiyle, yeşil mora kadar değişim gösterir. Yaprak üzeri küçük tüylü, yaprak alt yüzü daha iri tüylüdür. Yaprak damarları oldukça belirgindir.

Yaprak gövdeye yuvarlak bir sapla birleşir ve sapın uzunluğu ortalama 5-10 cm’dir. Damar ve sap üzerindeki tüyler daha kalın ve biraz dikenimsidir.

Patlıcanın Meyve Yapısı

Patlıcanda her bir bitkiden 10-30 meyve alınabilir. Patlıcan partenokarpik meyve (döllenme olmadan tohumsuz meyve oluşumu) teşekkül eder. Patlıcan çiçekleri erdişi olduğu için gerekli iklim istekleri ve uygun yetiştirme teknikleri kullanıldığı takdirde meyve tutumunda problemle karşılaşılmamaktadır.

Meyve tutumunu teşvik etmek için son dönemlere kadar bitki büyüme düzenleyicileri (hormon) kullanılmakta idi. Ancak, insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri sebebiyle birçok ülkede olduğu gibi, ülkemizde de bu kimyasalların meyve tutumunda kullanılması yasaklanmıştır. Bunun yerine, örtüaltı yetiştiriciliğinde söz konusu kritik dönemlerde meyve tutumunu teşvik etmek amacıyla bombus arısı kullanımı yaygınlaşmıştır.

Ülkemizde Yetiştirilen Patlıcan Çeşitleri Nelerdir?

Solanum melongenal Latince adıyla bilinen patlıcanın ülkemizde en çok yetiştirilen ve tüketilen 6 çeşiti mevcuttur. Bunlar:

• Kemer patlıcanı

İnce ve uzun bir çeşittir.

• Halkapınar patlıcanı

Orta boy, koyu mor, uç tarafı sap tarafına göre daha dolgun bir çeşittir.  

• Bostan patlıcanı

İri boy, oval biçimli, çekirdeği az, koyu mor renkli bir çeşittir. Bursa'da "tophane" İzmir'de "topan" patlıcanı olarak da adlandırılır.

• Kirmastı patlıcanı

Bursa'nın M. Kemalpaşa ilçesinde çok yetiştirilen bu patlıcan çeşiti, 14-18 cm. uzunlukta, sap tarafı ince, uç tarafı geniş, kabuğu mor renktedir.  

• Yalova49 patlıcanı

Siyahımsı mor renkte olan bu patlıcan çeşiti, sap tarafı dar ve meyve uzunluğu 20-25 cm dir.

• Gönen patlıcanı

Açık mor renkli bir çeşittir.

Patlıcanın İklim İsteği

Patlıcan sıcak iklim sebzesidir ve soğuklardan çok etkilenir. -1 Cº’de bitki yaşamını yitirir. Patlıcanın büyüme ve gelişmesi için uygun sıcaklık değerleri 25-30°C’dir. Ilıman iklimlerde yıllık kültür bitkisi olarak yetiştirildiği için tohum ekiminden itibaren hasat devresi sonuna kadar don olmayan ve bitkinin gelişmesi ile ürün vermesi için normal olarak 15–35 °C sıcaklığa ihtiyacı vardır.

Gece sıcaklığının 16°C’nin altına düşmesi ve düşük ışık şiddeti patlıcanda çiçek tozu canlılığını azaltır. Bu dönemde döllenme sekteye uğradığı için açan çiçeklerin %70’e yakını dökülür ve meyve tutumu sekteye uğrar.

Patlıcan sıcaklık ve bağıl nem miktarı yüksek olduğu zaman vejetatif olarak gelişme eğilimindedir.

İyi bir yetiştiricilik için ortalama 6 aylık bir vegetasyon dönemine gereksinim vardır. Tropik ve suptropik iklime sahip olan yerlerde ise küçük bir ağaç şeklinde olup çok yıllıktır.

Patlıcanda Toprak İsteği

Patlıcan toprak bakımından oldukça seçici bir sebzedir. Killi topraklardan hoşlanmaz. Ağır ve rutubetli topraklarda kök çürüklüğüne sıkça rastlanır. Bu sebepten dolayı ağır killi topraklarda yetiştiricilikten kaçınılmalıdır. Nematod problemleri daha çok kumlu topraklarda görülmektedir.

Derin, yumuşak, geçirgen, pH 6-7 arasında, organik madde ve besin maddesince zengin tınlı topraklarda iyi gelişir ve bol ürün verir. Erkencilik düşünüldüğünde ahır gübresi veya yeşil gübreleme yapılmış tınlı-kumlu topraklardan yararlanılmalıdır.

Daha uzun süre verim almak ve geççilik istenirse daha ağır bünyeli topraklar tercih edilebilir.

Patlıcanda Toprak Hazırlığı

Patlıcan yetiştiriciliği yapılacak olan toprağa yanmış ahır gübresi ve taban gübresi uygulaması sonrasında; sonbaharda derin bir sürüm yapılır.

İlkbaharda yüzlek bir sürümle birlikte tırmık çekilerek tesviye edilir. Bundan sonra patlıcanların yetişme devrelerinde yapılacak sulama sistemlerine göre karık veya tavalar hazırlanır.

Diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de patlıcanlar büyük bir çoğunlukla karık usulü sulandıklarından dikim tek veya çift sıralı olarak karıkların boyun noktalarına yapılır. Bu amaçla pratikte çoğunlukla 0,40-0,50 m genişliğinde tek karıklar hazırlanır.

Patlıcanda Malçlama

Patlıcanda malç kullanımının amaçları yabancı ot kontrolü, sulama aralıklarında toprak neminin uniform kalması, ilk meyvelerin temiz olması, bitkinin üst aksamının toprakla temasını ve dolayısı ile hastalık gelişimini engellemesi ve örtü altı yetiştiriciliğinde kış döneminde toprak ısısının arttırılmasıdır. Malç olarak genellikle polietilen örtülerin kullanımı yaygındır.

Patlıcan Ekimi ve Dikimi

Toprak hazırlığı yapılan tarlaya tohumlar direk ekilerek yetiştiricilik yapılmaktadır. Fakat, bu yöntem çok zahmetli ve ekonomik olmadığından tavsiye edilmeyen ve kullanılmayan bir yöntemdir.

Patlıcan tohumları, esas yerlerine dikim zamanları göz önünde tutularak sıcak yastıklara ekilir. Ekimde m2’ye 5-6 g tohum kullanılır. Sıraya ekim yapılır. Tohum ekiminden sonra tohumların üzeri 0,5 cm kadar kalınlıkta harçla örtülür ve üzerileri tahta tokmakla hafifçe bastırılır.

Daha sonra tohumların üzeri süzgeçli kovalarla tohumun bulunduğu bölgeye kadar yastıklar ıslatılır. Patlıcan tohumları sıcak yastıkta toprak sıcaklığı 25-30 °C olduğu zaman 10-15 gün sonra çimlenmeye başlar. Tohumlar çimlendikten sonra sıra üzerinde 3-4 cm’ de bir fide bırakılır.

Patlıcan tohumları sıraya ekilmişse, elde edilen fidelerin şaşırtılmasına gerek yoktur. Son yıllarda sıcak yastıklardaki üretim yerine viyollerde topraklı fide yetiştiriciliği yaygınlaşmaya başlamıştır. Viyollerde yetiştirilen fideler, daha sonra esas yerlerine topraklı olarak dikilir.

Patlıcan fideleri, genellikler tohum ekiminden 4-5 hafta sonra dikime hazır hale gelirler. Dikime hazır ideal fide 3-4 gerçek yapraklı, hastalıksız, kısa ama sağlam yapılı olmalıdır. Fideler dikimden 12-14 saat önce sulanmalıdır.

Dikim zamanı hava sıcak ise patlıcan fideleri ilk günlerde, adeta toprak yüzüne yapışmış cansız bir manzara gösterir. Fidelerin bu durumuna aldanılmamalıdır; çünkü dikimden bir hafta sonra tutmuş fidelerin canlandıkları görülür. İşte bu devrede tutmamış olan fidelerin yerine yedekleri dikilmelidir.

Serada Patlıcan Yetiştiriciliği

Cam ve plastik seralarda patlıcan yetiştiriciliğinin başarısı öncelikle çeşit ve yetiştirme zamanının iyi seçilmesine bağlıdır.

Bu seçimde; yetiştirme dönemine uygun, kuvvetli gelişen, yüksek verimli, kaliteli, hastalıklara dayanıklı ve raf ömrü uzun olan çeşitler tercih edilmelidir.

Patlıcanda sıra araları, çeşidin gelişme kuvvetine ve toprak durumuna göre 70 cm-100 cm arasında değişir. Sıra üzerinde ise genellikle 50-60 cm mesafe bırakılır.

Açıkta Tarlada Patlıcan Yetiştiriciliği

Patlıcan fidelerinin dikim zamanı bölgenin ilkbahar donlarının sona ermesine bağlıdır. En emin yol, dikim yapılacak olan yerdeki ilkbahar son donlarının uzun yıllar ortalaması göz önünde tutularak dikimi yapmaktır. Viyollerde veya sıcak yastıklarda gelişen patlıcan fideleri, belirlenen tarihte hazırlanmış yerlerine topraklı olarak aktarılmalıdır. Patlıcan fideleri tarlaya dikildikten (şaşırtıldıktan) sonra can suyu verilir.

Patlıcanda Sulama

Kültür bitkilerinde, özellikle meyveleri yenen sebzelerin sulamasında; tohumların çimlenmesi, gelişmesi ve mahsul verme devreleri çok önemlidir.

Patlıcan yetiştiriciliğinde pratik bir kaide olarak ilk can suyundan sonra hava durumuna göre, 15-20 gün süreyle bitkiye su verilmez. Bundan sonra ihtiyaç olursa bolca su verilir.

Çiçeklenme devresinde yersiz sulamadan kaçınılmalıdır. Bitkiler üzerinde ilk meyveler görülmeye başladıktan sonra bitkinin durumuna göre belli periyotlarla su vermek ve özellikle hasat devresine girildikten sonra her hasadın ardından sulama ihmal edilmemelidir.

En uygun ve tavsiye edilen sulama yöntemi damlama sulamadır.

Patlıcan yetişme devresinde 7-8 günde bir sulanmalıdır; aksi takdirde gelişme yavaşlar mahsul azalır ve meyvelerde acılık başlar.

Patlıcanda Gübreleme

Herhangi bir gübreleme programını kullanmadan önce şunun altını kesinlikle çizmeliyiz.

Toprak ve doku analizi yapılmadan, tarlanızdaki üretim geçmişi hesaba katılmadan herhangi bir gübreleme programı çıkartmak mümkün değildir.

Patlıcan ahır ve ticari gübreleri seven bir bitkidir. Sonbaharda patlıcan tarlasına dekar başına 5-6 ton yanmış ahır gübresi verilmelidir. Ahır gübresine ek olarak ticaret gübresi verilmelidir. 8-12 kg azot, 8-10 kg fosfor ve 8-10 kg potasyum verilmelidir.

Bazı yetiştiriciler, gelişmenin sonlarına doğru bitkinin gelişmesini kuvvetlendirmek ve son defa iyi ürün elde edebilmek için şerbet vermeyi veya azotlu bir gübre uygulamayı yararlı kabul etmektedir.

Patlıcanda Budama

Sera patlıcan çeşitlerinde budama önemli rol oynar.

2,5-3 m boylanan çeşitlerde 3-4 gövdenin gelişmesine izin verilir. Bu gövde üzerindeki koltuklar üzerinde 2 meyve oluştuktan sonra uçları alınır. Hastalıklı yapraklar da sık sık temizlenmelidir.

Genellikle hasat sonuna gelindiği zaman hasat süresini uzatmak amacıyla, gelişmesi duraklamış olan patlıcan bitkileri 2-3 yaprak üzerinden budanır.

Patlıcanda Askıya Alma

Patlıcan bitkilerinin; ışıklanma durumlarını iyileştirmek, bakım işlerini kolaylaştırmak, hastalık ve zararlıların kontrolünü sağlamak, bitkiler arasındaki hava hareketini kolaylaştırmak ve sonuçta verimle birlikte kaliteyi artırmak amacıyla askıya almak gerekmektedir. Askıya almak amacıyla bitki sıralarına paralel olarak 2 m yukarıdan çekilen tellerden her bitkiye 3-4 adet ipler sarkıtılmaktadır. Sarkıtılan bu ipler ana gövde üzerinde bırakılan 3-4 adet ana dalın dibine ayrı ayrı bağlanarak dallara sardırılır yani her bitki 3-4 iple yukarıdaki tele asılır.

Patlıcanda Meyve Tutumunu Arttırıcı İşlemler

Verimlilik, bitkinin vegetatif gelişmesi dikkate alınarak bitki üzerinde belirli sayıda meyvenin bırakılmasıyla düzenlenir. Vegetatif gelişmesini tamamlamış bitki üzerinde meyve bırakmak yeni gelişen küçük meyvelerin sararıp dökülmesine neden olmaktadır.

Bitki üzerinde hasat edilecek büyüklüğe gelmiş meyvelerin toplanmaması da verimin azalmasına neden olmaktadır.

Verimliliği ayarlanmasına yönelik olarak yerli çeşitlerde tozlaşma ve döllenmeye yardım gereği bulunursa da günümüz koşullarında partenokarp F1 hibritlerin kullanılması bu konudaki sorunları ortadan kaldırmıştır.

Çiçek tomurcuklarının iyi teşekkül etmesinde sıcaklığın rolü büyüktür. Gece sıcaklığının yüksek olması, gece ile gündüz sıcaklıkları arasındaki farkın çok az ve ya hiç olmaması yanında fazla gübreleme ve ışık azlığı çiçeklerin deforme olmasına ve çiçeklenmenin durmasına neden olur.

Çiçeklerin normal teşekkül ettiği durumlarda bile çiçek tozlarının çok az miktarda oluşması özellikle fosfor eksikliğinden meydana gelir. Yine düşük ortam sıcaklıkları da çiçek tozlarının canlılıklarını yitirmesine neden olur. Böyle durumlarda döllenmenin olmaması nedeniyle çiçekler dökülür.

Çiçek tozlarının dağılımı ve dağılan çiçek tozlarının dişi tepesinde çimlenme durumları verim üzerinde büyük etkiye sahiptir. Ortam neminin bu konudaki etkisi büyüktür. %50’nin altına bir defa hormon uygulaması yeterlidir. Yetiştirme periyodu boyunca 8-10 gün arayla uygulamalara devam edilir. Uygulamalar sabahları 8-10 saatleri arasında yapılır.

Hormon uygulaması bandırma ve püskürtme şeklinde yapılır. Bandırma şeklinde yapılan uygulamalarda 500 cm3 lük ağzı geniş kaplar kullanılır. Çiçeklere püskürtme şeklinde yapılan uygulamalarda, yapraklarda meydana gelen deformasyonlar ( bozulmalar) bu yöntemin kullanılmasını kısıtlamaktadır.

İnsan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri nedeniyle birçok ülke, meyve tutumunu sağlamaya yönelik hormon kullanımını yasaklamıştır. Ülkemiz seracılığında da bu amaca yönelik alternatif çözümler getirilerek hormon kullanımının kaldırılmasında sağlığımız açısından büyük yararlar bulunmaktadır. Bu amaçla son yıllarda seralarda bombus arısı kullanımı yaygınlaşmaktadır.

Patlıcanda Hasat

Patlıcanda hasat ve hasat zamanı, çeşidin rengine ve şekline göre değişiklik göstermektedir. Patlıcanlarda hasat, piyasaya; turfanda veya normal mahsul çalışma arzusuna göre meyveler muhtelif irilikte iken yapılır. Hasat gecikirse meyveler kartlaşır, renkleri açılır ve çekirdekleri sertleşerek yenme kabiliyetleri gittikçe kaybolur.  

Patlıcan meyveleri, yuvarlak, oval, silindir, uzun, armut şeklinden, beyazdan açık mor ve üzeri kırçıllı, siyaha yakın mor ve kırmızı renge kadar renk değişimine sahiptir. Meyveler normal büyüklüğünü aldığında bıçakla, sapları ile birlikte kesilir. İlk hasat alttaki meyvelerin koparılması ile başlar ve kademeli olarak yukarıya doğru devam eder. İrilik, düzgünlük ve renklerine göre sınıflara ayrılarak ambalaj kaplarına sıkıştırılmadan konur. Bir dekardan 5.000 - 6.000 kg verim alınmaktadır.

Patlıcanda hasat eğer tohum üretimi için yapılacaksa; meyveler normal hasat zamanına göre daha geç toplanır. Meyvelerin mor rengi, koyu sarı renge dönüşünce ve hafif yumuşayınca hasat edilir. Hasat elle yapılır. Bazı tohum üreticileri, tohum ve meyve eti arasında absisyon (ayrılma) tabakası tam gelişinceye kadar meyveleri bitki üzerinde bırakır. Hibrit tohum üretiminde, meyveler bitki üzerinden düşmeden önce toplanmalıdır.

Patlıcanda Depolama

Patlıcanların 7-10 °C’lik sıcaklıklarda depolanması önerilmektedir. Bununla birlikte özellikle kısa süreli depolamalarda, optimum depolama sıcaklıkları 10-1 °C’ dir. Patlıcanlar 10 °C’ de 10 gün, 7-10 °C’ de 1 hafta, 21 °C’ de 3 gün zarar görmeden muhafaza edilebilir. Düşük sıcaklıklarda üşüme zararı meydana gelir. Ayrıca su kaybının sebep olduğu yumuşama ve buruşmayı önlemek amacıyla %90-95 gibi yüksek nispi nemde depolanmalıdır.